ماتریس برنامه ریزی استراتژیک کمی (QSPM)

ماتریس برنامه ریزی استراتژیک کمی

Quantitative Strategic Planning Matrix (QSPM)

ماتریس برنامه ریزی استراتژیک کمی، یک ابزار مدیریت استراتژیک است که در اولویت‌بندی استراتژی‌ها و تعیین جذابیت نسبی آنها در هنگام برنامه ریزی استراتژیک استفاده می‌شود. این تکنیک تعیین می کند که اجرای کدام یک از گزینه‌های استراتژیک مناسب‌تر است و در واقع این ابزار استراتژی‌ها را اولویت بندی می کند.

فرض ما بر این است که شما با مفهوم استراتژی آشنا هستید، اگر می‌خواهید درباره استراتژی بیشتر بدانید، صفحه استراتژی چیست را بخوانید.

دو منطق در ماتریس برنامه ریزی استراتژیک کمی

1. اولویت بندی بر اساس اهداف استراتژیک. بر اساس منطق ماتریس برنامه‌ریزی استراتژیک، هر استراتژي كه كمك بيشتري به تحقق اهداف استراتژيك مي‌كند، بايد داراي اولويت بالاتري باشد. به بیان ساده‌تر آن استراتژی که می‌تواند اهداف استراتژیک بیشتری را پوشش دهد، جذابیت بیشتری داشته و احتمال انتخاب شدن آن بیشتر می‌شود.
2. اولویت بندی بر اساس عوامل داخلی و خارجی. منطق دیگری که در این ماتریس بکار گرفته می‌شود، توجه به عوامل خارجی و داخلی است. یعنی آن استراتژی که انطباق بیشتری با فرصتها-تهدیدها و قوتها-ضعف‌ها دارد دارای جذابیت بیشتری خواهد بود.

استفاده از هر کدام از این دو منطق، کمک زیادی به اولویت‌بندی استراتژی‌ها می‌کند. در ادامه به مراحل ایجاد ماتریس برنامه‌ریزی استراتژیک کمی خواهیم پرداخت:

تشکیل ماتریس برنامه ریزی استراتژیک کمی

منطق اول: اولویت بندی بر اساس اهداف استراتژیک

اهداف استراتژیک، شامل اهداف جامع و بلندمدتی هستد که برای کسب‌وکار حیاتی بوده و میزان موفقیت را نشان می‌دهد. ابتدا به صفحه اهداف استراتژیک مراجعه کرده و فهرستی از اهداف استراتژیک خود را بنویسید و به آنها وزن اهمیت بدهید، به طوریکه جمع آنها عدد 100 شود. سپس ماتریس را به صورت زیر تشکیل دهید.

در این ماتریس، عاملی به نام «اهداف استراتژیک» در ستون سمت راست قرار گرفته است. در ستون دوم، اهميت نسبي اهداف استراتژيك نسبت به هم تعيين مي‌شود. نمره جذابيت هر استراتژي با در نظر گرفتن ميزان تاثير آن استراتژي در محقق ساختن هدف استراتژيك تعيين مي‌شود. به عبارت ديگر، نمره جذابیت نسبی تعیین کننده میزان ارتباط بین استراتژی و اهداف استراتژیک است. این عدد می بایست بین اعداد 1 تا 4  و بر اساس جدول زير تعیین شود

پس از تعيين نمره جذابيت براي هر استراتژي، مجموع حاصلضرب نمره جذابيت در ضريب اهميت نشان دهنده جذابيت كلي استراتژي است.  بدیهی است از آنجا که نمره جذابیت هر استراتژی  در ارتباط با  اهداف بین 1 و 4 است، جذابيت كلي نيز عددي در اين بازه خواهد بود. هرچه امتیاز کل، به عدد 4  نزدیک شود، استراتژی از اولویت بالاتر و هرچه به عدد 1 نزدیک شود از اولویت پایینتری برخوردار است.

با توجه به نمره جذابيت، اولويت استراتژيها هم مشخص مي‌شود. هر استراتژي كه نمره جذابيت بيشتري داشته باشد، از اولويت بالاتر برخوردار است. 

منطق دوم: اولویت‌بندی بر اساس عوامل خارجی و عوامل داخلی

گاهی اوقات مدیران کسب‌وکار تصمیم‌ می‌گیرند که استراتژی‌ها را بر اساس اقتضائات و شرایط پیرامونی اولویت‌بندی کنند. در این حالت، می‌توان از عواملی که در ماتریس ارزیابی عواملی خارجی (EFE) و عواملی که در ماتریس ارزیابی عوامل داخلی به دست آمده، استفاده کرد. روش کار همانند مراحل بالا می‌باشد فقط با این تفاوت که بجای اهداف استراتژیک از عوامل خارجی و وعامل داخلی استفاده می‌شود.

روش محاسبه جذابیت استراتژی‌ها همانند مراحل بالا است. به این صورت که میزان اثر استراتژی بر انطباق با هر عامل به صورت عددی بین 1 تا 4 مشخص می‌شود و سپس میانگین موزون هر استراتژی محاسبه می‌شود. به این صورت که نمره در استراتژی در وزن آن عامل ضرب شده و کل ستون با هم جمع می‌شود، عدد حاصله میزان جذابیت استراتژی را نشان می‌دهد.

کدام منطق؟

زمانی که یک تیم مدیریتی هم‌صدا دارید که بر اهداف استراتژیک ایمان دارند و برای آن می‌جنگند، و شرایط کسب‌وکار و بازار تقریباً باثبات است و همچنین وقتی که اهداف استراتژیک محدود (از نظر تعداد کم باشد) و مشخص دارید که همه آن را عمیقاً پذیرفته‌اند، اهداف استراتژیک را محور اولویت‌بندی قرار دهید. این منطق بویژه برای کسب‌وکارهای کوچک و متوسط که روحیه چابک‌تری دارند، کاربرد بیشتری دارد. در نقطه مقابل، زمانی که سازمان بزرگ است و رسیدن به توافق جمعی روی اهداف دشوار است، و یا تعداد اهداف استراتژیک آنقدر زیاد است که اجماع نظر بر آنها وجود ندارد و یا در کسب‌وکار در محیط‌های بسیار بی‌ثبات فعالیت می‌کند، عوامل خارجی و عوامل داخلی مبنای بهتری برای اولویت‌بندی محسوب می‌شوند.  

مثالی از ماتریس QSPM

در جدولی که در ادامه نمایش داده شده برای یک شرکت مواد غذایی است که بر اساس منطق دوم یعنی عوامل داخلی و خارجی تنظیم شده است. در این مثال تمام اجزای تشکیل دهنده این ماتریس نشان داده شده که عبارتند از: عوامل محیطی، استراتژی‌ها، وزن، نمره جذابیت، جمع نمره‌های جذابیت و جمع مجموع نمر‌ه‌های جذابیت. در ادامه نحوه محاسبه این سه ستون را، یعنی (1) نمره‌های جذابیت، (2) جمع نمره‌های جذابیت و (3)جمع مجموع نمره‌های جذابیت را  شرح می‌دهیم. برای ارائه یک ماتریس ارزیابی استراتژیک کمی باید شش مرحله، به شرح زیر طی کرد.

1. مرحله اول، فرصت‌ها و تهدیدات عمده خارجی، نقاط قوت و ضعف داخلی را در ستون طرف راست ماتریس برنامه‌ریزی استراتژی‌های کمی بنویسید. این اطلاعات را باید به صورت مستقیم از ماتریس ارزیابی عوامل داخلی (IFE) و ماتریس ارزیابی عوامل خارجی (EFE) به دست آورد. در ماتریس برنامه ریزی استراتژی‌های کمی باید دست کم 10 عامل بسیار مهم خارجی و 10 عامل بسیار مهم داخلی که برای کسب‌وکار موفقیت‌آمیز هستند را در نظر گرفت.
2. مرحله دوم، به هریک از عوامل داخلی و یا خارجی که در موفقیت سازمان نقش عمده دارند، وزن بدهید. این ضریب‌ها درست همانند ضریب اهمیت یا وزن‌های ماتریس ارزیابی عوامل خارجی و ضریب‌ اهمیت در ماتریس ارزیابی عوامل داخلی هستند. این وزنها در یک ستون نوشته می‌شوند، درست طرف چپ هریک از عوامل داخلی و خارجی که در موفقیت شرکت نقش اصلی دارند.
3. مرحله سوم، ماتریس‌های مرحله 2 را مقایسه نمایید و استراتژی‌هایی را که کسب‌وکار باید به اجرا در آورد (یا آنها را مورد توجه قرار دهد) مشخص نمایید. این استراتژی‌ها را در ردیف بالای ماتریس برنامه‌ریزی استراتژیک کمی بنویسید. تا حد ممکن استراتژی‌هایی را بنویسید که هم‌پوشانی نداشته باشند.
4. مرحله چهارم، نمره‌های جذابیت را مشخص نمایید، آنها مقدار عددی هستند که جذابیت هر استراتژی را در یک مجموعه از استراتژی‌ها نشان می‌دهند. برای تعیین نمره جذابیت باید عوامل داخلی و خارجی را که در موفقیت شرکت نقش عمده دارند، بررسی نمود و اهمیت نسبی یک استراتژی نسبت به سایراستراتژی‌ها مشخص گردد. نمره جذابیت به این شکل خواهد بود: 1=بدون جذابیت، 2=تا حدی جذاب، 3=دارای جذابیت معقول و 4=بسیار جذاب. البته این روند نمره دادن وقتی انجام می شود که از عملکرد و جذابیت آن استراتژی مطمئن باشی و اگر اصلا آن استراتژی جذابیتی نداشت و در فرایند انتخاب استراتژی‌ها این عامل نقش مهمی در موفقیت استراتژی ندارد که در آن صورت نباید به این عامل (نمره جذابیت)داده شود.
5. مرحله پنجم، جمع نمره‌های جذابیت را حساب کنید. مقصود از جمع نمره‌های جذابیت حاصل ضرب وزن (مرحله دوم)در نمره‌های جذابیت (مرحله چهارم)است. جمع نمره‌های جذابیت نشان‌دهنده جذابیت نسبی هریک از استراتژی‌ها است که تنها با توجه به اثر عوامل داخلی و خارجی مربوطه به دست می‌آید. هر چقدر «جمع نمره‌های جذابیت» بیشتر باشد استراتژی مورد بحث دارای جذابیت بیشتری خواهد (البته با توجه به عوامل در نظر گرفته شده).
6. مرحله ششم، مجموع نمره‌های جذابیت را حساب کنید. مجموع نمره‌های جذابیت هریک از ستون‌های ماتریس برنامه‌ریزی استراتژیک کمی را به دست آورید. مجموع نمره‌های جذابیت نشان می‌دهد که در هر مجموعه کدام استراتژی از بیشترین جذابیت برخوردار است. نمره‌های بالا بیانگر جذابیت بیشتر استراتژی‌ها است، البته باتوجه به همه عوامل خارجی و داخلی که می‌توانند برتصمیمات استراتژیک اثر بگذارند.تفاوت فاحش بین مجموع نمره‌های جذابیت در هر مجموعه از استراتژی‌ها بیانگر مطلوبیت یک استراتژی، نسبت به استراتژی دیگر، است.

در جدول پایین دو استراتژی در نظر گرفته شده است.شرکت کمپبل سوپ می خواهد بداند که آیا مشارکت در اروپا یا اینکه یک چنین شرکتی را در آسیا تشکیل دهد.

نکته: توجه داشته باشید که در زمینه انتخاب یکی از دو استراتژی، قرارداد «نفتا»هیچ نقشی ندارد، بنابراین باید در مقابل آن خط تیره (-) گذاشت. چند عامل دیگرهم هستند که نمی‌توانند اثرات مهمی دراین انتخاب داشته باشند، بنابراین در مقابل آنها هم خط تیره میگذاریم. اگر یک عامل بر یک استراتژی اثر بگذارد، ولی بر استراتژی دیگر اثری نداشته باشد دراین صورت تنها بر استراتژی انتخاب شده اثر می‌گذارد و بدین گونه باید نمره جذابیت آن را ثبت کرد.در جدول بالا نمره جذابیت به 30/5 رسید و این نشان دهنده‌ی این است که مشارکت در اروپا در مقایسه با آسیا از جذابیت بیشتری برخوردار است.

نقد ماتریس برنامه ریزی استراتژیک کمی

انتقاداتی به ماتریس برنامه‌ریزی استراتژیک کمی وارد شده است که این نقدها را به همراه مزایای آن اشاره می‌‌شود: 

مزایا: در ابتدا به مزایای ماتریس برنامه‌ریزی استراتژیک کمی می‌پردازیم:

1. از ماتریس برنامه‌ریزی استراتژیک کمی می‌توان، به ترتیب یا به صورت همزمان مجموعه‌ای از استراتژی‌ها را مورد بررسی قرار داد.
2. تعداد زیادی از استراتژی‌ها را می‌توان بررسی کرد.  
3. می‌توان همه عوامل خارجی و داخلی را به صورت یکپارچه در فرایند تصمیم‌گیری گنجاند.
4. تقریباً هر نوع کسب‌وکاری می‌تواند از ماتریس برنامه‌ریزی استراتژیک کمی (با بکارگیری یکی از دو منطق گفته شده)، استفاده کند.

محدودیتها: حالا نوبت به بررسی معایب ماتریس برنامه‌ریزی استراتژیک کمی است:

1. این ماتریس همیشه به قضاوت‌های شهودی و مفروضات سنجیده‌ای نیاز دارد. به این معنی که برای تامین نمره‌ها و جذابیت آنها باید از فراست و آگاهی لازم برخوردار بود.
2. یک ضعف اساسی این ماتریس این است که «استراتژی‌ها را بر همان اساسی اولویت‌بندی می‌کند که که بر همان اساس نوشته شده است!». البته مدافعان می‌گویند که در هنگام اجرا همان عوامل به عنوان اقتضائات اجرا در نظر گرفته می‌شود که دلیل قابل تاملی محسوب می‌شود. 

به طور کلی صرف‌نظر از مباحث متدولوژیکی، توصیه می‌شود از این ماتریس برای اولویت‌بندی استراتژی‌ها استفاده شود تا اولویت اول و دوم کسب‌وکار شناسایی شود. 

نکات تکمیلی:

• براي اولويت‌بندي استراتژی‌ها ضرورتي ندارد كه كارگروه كارشناسي تشكيل شود. بهتر است كه پرسشنامه‌اي تهيه شده و در اختيار تمام اعضاء يا منتخبي از آنان قرار گيرد. از پاسخ‌ها میانگین گرفته و آنها را در ماتریس بالا وارد کنید.
• ماتریس برنامه‌ریزی استراتژیک کمی می‌تواند کیفیت تصمیمات استراتژیک را بهبود ببخشد، ولی نباید هیچ‌گاه از آن به ‌گونه‌ای استفاده کرد که استراتژی را تعیین نمایند. (یا حکم به انتخاب و استفاده از استراتژی‌ها کند). 

پیشنهاد می‌شود از یک استراتژیست حاذق برای مشاوره و تحلیل ماتریس برنامه ریزی استراتژیک کمی خود بهره بگیرید. زیرا هر قدم اشتباه ممکن است باعث شکست کسب‌وکار شما شود.